TEPÜK OYUNU, FUTBOL MUDUR YOKSA BADMİNTON TÜRÜ BİR OYUN MUDUR?
Şimdiye kadar tüm tarih kitaplarında Türklerin eskiden oynadıkları Tepük oyununun, bugün ki futbol oyunu ile büyük benzerlik gösterdiği, hatta aynı oyun olduğu kabul ediliyordu. Ancak günümüzde Gazi üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu, Beden Eğitimi ve Spor Öğretmenliği bölümünden Prof. Dr. İbrahim Yıldıran bu oyunun futbol değil, badminton tarzı bir oyun olduğunu ispatlamış, Doğu Türkistan'da gerçekleştirilen folklor araştırmalarında Uygurlar'da tesbit edilen "Tepgüç" oyunun Tepük ile benzerliğine dikkat çekmiştir.
Öte yandan Türklerin futbola daha çok benzeyen ve ayakla oynanan bir de Tsuh Küh denilen oyunu vardır. Prof. Dr. İbrahim Yıldıran Tsuh Küh denilen oyun ile ilgili “ Çin'de Son imparator devrinden (M.Ö. 2. bin) 9. yüzyıla kadar oynanan ve futbol benzeri bir tür ayaktopu oyunu olan TsuhKüh, değişik dönemlere ait Çin kroniklerinde Proto-Türk boyların maharetle oynadıkları bir oyun olarak zikredilmektedir.
XI ci. ve XIV. yüzyıllar arası Türk ve Fars şiirinde mecazianlamda oldukça sık kullanılan ve bu dönemlerde moda bir kavram olarak yaygınlaşan Tepük, son olarak XIV. yüzyılda yazılan ibni-Mühenna Lügatinde yer aldıktan sonra, hem oyun aracı cisim, hem de kavram olarak bugünkü Türk dillerinde hiç bir iz bırakmadan ortadan kaybolmuştur.
Divanü Lûgat-it-Türk'ün tercümesinde Tepük kavramı şöyle açıklanmaktadır: "Kurşun eritilerek iğ ağırşağı şeklinde dökülür, üzerine keçi kılı veya benzer bir şey sarılır, çocuklar bunu teperek oynarlar"
Divan'a göre, iğ ağırşağı şeklinde dökülen kurşun üzerine keçi kılı sarılarak imal edilen ve çocukların ayakla teperek oynadıkları Tepük, Cumhuriyet tarihi boyunca ülkemizde yazılmış olan ve spor tarihini konu edinen hemen hemen tüm yayınlarda, Türklerde futbol oyununun kökeni olarak yansıtılmıştır.
Ancak, iğ ağırşağının küresel değil, yassı ve yuvarlak olması ve açıklaması Arapça olan Tepük maddesinin Türkçe ve diğer dillerdeki farklı çevirilerinde, tercümelerin, keçi kıllarının, yassı-yuvarlak kurşun kitlesinin üzerine sarılmayıp, içinden geçirildiği biçiminde yapılması göz önüne alındığında, oyun aracının bilinen formda bir top olmadığı, dolayısıyla, oyunun da günümüz futbol oyununun bir prototipi olamayacağı anlaşılmaktadır.
XI - XIV. yüzyıllar arasında, İran şiirinde mecazi anlamda oldukça sık kullanılan bir kavram olan Tepük ile ilgili tesbitedilebilen dörtlüklerin analizleri de, bu cismin, matematiksel anlamda bir küre olmadığını göstermektedir.
Kaşgarlı, oyun aracı cismi sadece materyal-teknik açıdan tanımlamaya çalışmış, ancak, oyunun oynanış biçimi ve kuralları hakkında, çocukların oynadığı ve ayakla tepmek esasına dayalı oluşu dışında malûmat vermemiştir.
Bununla birlikte, verilen açıklama incelendiğinde oyun aracının başlıca iki unsurdan meydana geldiği anlaşılmaktadır. Biri, iğ ağırşağı şeklinde dökülen kurşun kitlesi, diğeri ise, bununla irtibatlandırılan keçi kılı veya benzeridir.
Kaşgarlı'nın, cismin formunu iğ ağırşağı benzetimiyle vermesindeki amacın, somut bir örnekle, bu spesifik oyun aracının görünümü hakkında okuyucuya rahat bir tasavvur imkanı sağlamak olduğu düşünülebilir.
Ağırşak, bilindiği gibi, ip eğirmek için taştan ya da kemikten yapılan, yassı-yuvarlak veya yarım küre şeklinde, ortası delik bir cisimdir.
Ağırşakların, tarihin bilinen devirlerinden beri hemen hemen bütün kavimlerde şekli hiç değişmeyen bir alet oluşu , farklıformlarda, özellikle küresel ağırşakların da olabileceği ihtimalini ortadan kaldırmaktadır.
Öyleyse, Kaşgarlı, ağırşak benzetimiyle, Tepük oyunundaki aracın küresel bir form taşımadığını açıkça vurgulamış olmaktadır.
İğ ağırşağı şeklinde dökülen kurşun kitlesi ile keçi kılı veya benzerinin ne tür bir uygulamaya tabi tutularak oyun aracı Tepük un oluşturulduğunun bilinmesi, bize göre en önemli noktadır.
Türkçe çeviri, kurşun kitlesinin üzerine keçi kılının sarıldığı şeklindedir.
Bu yöntemle elde edilecek bir cismin, futbol oyununun ihtiyaç duyduğu formda, yuvarlak-küresel bir topa benzemeyeceği açıktır.
Ayrıca, küresel bir cisim elde etmek için yassı bir kurşun parçasından hareket etmenin mantığı ne olmalıdır?
Eserinde, top, topık, top yuvarlamak, top yuvarlaşmak gibi kavramlara yer verdiğine bakılırsa, Kaşgarlı'nın gerçek anlamda küresel topların nasıl yapıldığını bildiği muhakkaktır.
Kaşgarlı'nın yaşadığı XI. yüzyıldan daha önceki devirlere ait Türk kültür çevrelerinde, futbol benzeri oyunların oynandığı ve oyun aracı olarak, genellikle sekiz parçalı dikilmiş bez ya da deri kılıflara hayvan kılları doldurularak yapılan topların kullanıldığı eski Çin kaynaklarında ifade edilmektedir. Oyunun ustaları olarak ta, "Kuzeyli Barbarlar", yani Proto-Türk halklar gösterilmektedir.
O halde, yassı-yuvarlak malzemesiyle Tepük, futbol topunun prototipi olamayacağına, dolayısıyla, bununla oynanan oyun günümüz futbol oyununa köken teşkil edemeyeceğine göre, cismin gerçek görünümü nasıldır ve ne tür bir oyunda kullanılmaktadır? Bu sorunun cevabı, yassı-yuvarlak kurşun kitlesine keçi kıllarının nasıl sarıldığında yatmaktadır.
Kaşgarlı Mahmud, DLT'yi Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazdığından, Tepük kavramının açıklaması da Arapça'dır.
Türkiye'de, Tepük oyununun futbol benzeri bir oyun olduğunu ileri süren kaynaklar, genellikle DLT'nin Atalay çevirisine dayanmaktadır. Bu çeviri, yukarıda bahsedildiği gibi, kılların iğ ağırşağı biçimindeki kurşun kitlesinin "üzerine" sarıldığı şeklindedir.
Ancak, DLT ile ilgili gerek yerli, gerekse yabancı literatürdekiTeptik kavramı çevrilerinde önemli bazı farklılıklar görülmektedir.
İbni Mühenna Lûgati'nde, yine DLTnin esas alındığı açıklamada, Teptik, ağırşak şeklinde kurşundan yapılan ve "içine" keçi kılı vb. doldurulan bir nesne olarak tanımlanmaktadır.
Böylece, keçi kıllarının kurşun kitlesinin "üzerine sarılması" ve "içine doldurulması" gibi iki değişik uygulama biçimi gündeme gelmektedir ve bunlar, anılan cismin dış görünümünü doğrudan etkileyebilecek mahiyettedir.
Alman dilbilimci Dörfer, DLT'de Arapça açıklaması verilen Tepük kavramının değişik dillere tercümelerindeki bir hataya işaret ederek, açıklamada geçen Arapça öntakı "fihi"nin, "üzerine" ya da "üzerinden" olarak değil, "içinden" ya da "içine" şeklinde çevrilmesi gerektiğini ifade etmektedir. Buradan hareketle de, Dörfer , keçi kıllarının kurşun kitlesinin ortasındaki delikten geçirilerek sarılmış ve uçlarının bir tutam olarak dışarıda bırakılmış olabileceğini ileri sürmektedir.
Şiirlerden anlaşıldığı kadarıyla, Tepük oyunu, birbirini takip eden, ardışık vuruşlara dayalıdır. Oyun aracı cismin "baş" denilebilecek belirgin bir kısmı vardır ve vuruş esnasında ayağa bu kısım temas etmektedir. Vuruş sonrası cisim dikey olarak yükselirken baş kısmı yukarıya, inişte ise aşağıya dönüktür. Dolayısıyla, oyun aracı Tepük, uçuş güvenliğini ve dengesini sağlayıcı aksamı olan bir cisim görünümü vermektedir.
O halde, Tepük, uçuş esnasında baş kısmının yönünü belirleyen, baş kısmından daha hafif, kuyruk denilebilecek ilave bir aksamla teçhiz edilmiş olmalıdır.
Oyun aracına ilişin bu özellikler göz önüne alındığında, Tepük'ün günümüzde "tüy top" da denilen badminton topunun proto tipine benzediği, oyunun da, raketle oynanan badmintonun, ayakların "raket" olarak kullanılmasıyla oynanan bir versiyonu olduğu söylenebilir.
Bu veriler, oyun aracı cismin imâlinde izlenen yöntemi açıklığa kavuşturur mahiyettedir.
İğ ağırşağı şeklinde dökülen ortası delik kurşun kitlesine, keçi veya benzeri hayvan kılları, delik kısmın içinden geçirilerek sarılmakta ve sonunda kılların uçları bir demet halinde dışarıda bırakılmaktadır.
Bu tanımlamalardan hareket edildiğinde, Kaşgarlı'nınbahsettiği Tepük, badminton topunun görünüme sahip bir cisim olmalıdır.
Oyunun ve oyun aracı cismin ortadan kaybolması dolayısıyla, Tepük kavramı spesifik anlamıyla günümüze kadar gelememiştir. Kavramın, belirli bir oyunu içeren spesifikanlamını kaybetmiş olması kabul edilebilir olmakla birlikte, 20. yy. başlarında Doğu Türkistan'da gerçekleştirdiği folklor araştırmalarında Uygurlar da tespit edilen "Tepgüç" oyunu ve oyun aracının, Tepük ile benzerliği dikkat çekicidir.
Tepgüç
Araştırmada çizimi de verilen Tepgüç, üstüste konulmuş bir kaç bakır ya da pirinç Çin parasının ortasındaki delikten bir tutam at kılının sıkıştırılarak geçirilmesiyle oluşturulmaktadır.
Alt kısımda kalan at kılları kısaca kesilerek her yöne açılmakta ve böylece vuruş esnasında ayağı acıtmayacak bir yastık görevi görmektedir. Üst kısımdaki kıllar ise uzun bırakılmıştır. Cismin toplam uzunluğu 6-7 cm kadardır. Çizimde verilen gerçek görünümü dikkate alındığında, Tepgüç'ün de Tepük gibi badminton topunun ilkel bir modeli olabilecek yapı ve görünüme sahip olduğu görülmektedir.
Tepük cisminin imalinde kullanılan iğ ağırşağı şeklindeki kurşun kitlesinin yerini Tepgüç'te madeni paralar almıştır. Cisimlerin uçuş kolaylığı ve güvenliği sağlayıcı "kıl" aksamları ise tamamen aynıdır.
Her ikisi de, çocuklar tarafından ayakla tepilerek oynanan bu tür ayaktopu oyunu olarak ifade edilmektedir.
Ayrıca, Kaşgarlı Mahmud’un Uygur Olması da, DivanüLûgat-it-Türk de bahsettiği Tepük oyunuyla, Uygur kültür çevresine ait Tepgüç oyununu kastetmiş olabileceği tezini kuvvetlendirmektedir.
Tepük oyunundaki Topun, köşemizde resim görüntülemesi çıkmadığından okurlarımdan özür dilerim. Ancak resimleri Facebook hesabında yayınlayacağım. Spor ve sağlık dolu günler dilerim.